Osmanlı Devleti'nde Elektrik

[important22]

Elektriksel kelimelerin Osmanlıca karşılıklarını hiç duymuş muydunuz? Peki ya Osmanlı Devleti zamanında elektriksel deneylerin yapıldığını biliyor muydunuz? O halde gelin hep birlikte yazımızı inceleyelim.

Osmanlı Devleti'nde Aydınlatma | "Gece gözü : kör gözü"
Günümüze kadar ulaşmış "Gece gözü : kör gözü" söyleminden uzandığımız Osmanlı Devleti dönemindeki aydınlatma bilindiği üzere daha ilkel düzeylerdeydi. Havagazı Osmanlı'ya gelene kadar en çok kullanılan aydınlatma şekilleri hepimizin aşina olduğu üzere meşale, çerağ, kandil, mum ve yağ lambasıydı. Halk, evlerinde ve dışarı çıktıklarında aydınlatma ihtiyaçlarını bu araçlarla gideriyorlardı.



Aydınlatmanın en temeli olarak bildiğimiz mumun, o zamanlarda kasapların ve bireysel hayvan kesenlerin kestikleri hayvanların yağlarını mumculara vererek yaptırdıklarını, hatta mum yapanları denetleyen bir kurum olduğunu ve kontrollerinden geçmeyen mumları satan esnafların cezalandırıldığını da biliyoruz. Havagazının bulunması ve Osmanlı'ya gelmesinden itibaren aydınlanmada yeni bir döneme girilmiş ve artık önemli binalar ve sokaklar bu havagazlarıyla aydınlatılmaya başlanmıştır.

Osmanlı Devleti'nde daha sonraki devam eden süreçte bu modern aydınlatmanın devamlılığını , havagazı üretmek için kurulan gazhaneler sağlamış ayrıca üretilen havagazı ile de Dolmabahçe Sarayı vb. gibi şehrin önemli yerlerini, sokak ve caddelerini lamba bulunana kadarki süreçte aydınlatılmaya devam edilmiştir. Havagazının bulunmasının ardından Osmanlı, batıyla bir etkileşim sağlamıştır ve bu etkileşim, yapılan deneylerle de devam edecektir.

Osmanlı Devleti Zamanında Yapılan Deneyler
Sultan 3. Selim zamanında kurulan ve fransızcadan çevirilen kitaplarla eğitim veren Mühendishane-i Berri Hümayun' da elektrik ile ilgili bilgiler veriliyordu.Elektrikle ilgili deney ve bilgileri içeren bu fransızca kitaplardan birisinin içeriğini Tercüman Yahya Naci Efendi, "Risale-i Seyyale-i Berkiyye" adlı eserinde açıklamış ve o dönemdeki deneylerin günümüze ulaşmasına yardımcı olmuştur.Tüm deneyler sıradaki resmimizde de ifade edilmeye çalışılmıştır.



►Elektriklenme Deneyi;

İlk deneyde birey ,uzunluğu 76 cm çapı 3.12 cm olan cam silindirik çubuğu bir eliyle tutmaktadır .Öteki eliylede silindiri ovar ve elektrik yüklenmesini sağlar.Daha sonra ise kağıt ,pamuk gibi cisimleri silindire yaklaştırır ve bir hareket sergilediklerinin farkına varır.Daha sonra havada asılı duran bir tüye boruyu yaklaştırır ve boruyu yaklaştırdıkça tüyün havaya kalktığını uzaklaştırdıkça ise yere düştüğünü görür.

Bu deneyde cisimlerin elektriklenebildiği ve itme çekme gibi hareketler yapabileceği anlaşılır ve etki ile elektriklenen cisimler ecsam-ı müteberrika-i bi'l-iştirak olarak , sürtünme ile elektriklenen cisimler ise ecsam-ı müteberrika-i bi'l-ihtikak olarak adlandırılır ve iki ayrı grup şeklinde kabul edilir.

►Yıldırım Deneyi;

Bu deneyde bir miktar asit ,demir bir kaşıkta tutulur ve iletim yoluyla elektrik yüklenmiş bir bireyin parmağına yaklaştırılır.Bireyin parmağından demir kaşığa bir kıvılcım geçer ve asit yanmaya başlar.Bu deneyle yıldırımın yeryüzüne düşüp yakması durumu anlaşılır hale gelir ve elektrik yükünün bir cismi yakabileceği anlaşılır.

►Elektriğin İletimi Deneyi;

Cam yada benzeri bir cismin üzerinde duran ve yalıtılmış olan birey elindeki zincir vasıtasıyla bir üreteçle temas halindedir. Üreteç sürtme yoluyla elektriklendirilince bireyde iletim yoluyla elektrikleneceğinden , elini üreteçle teması olmayan başka bir bireyin yüzüne yaklaştırdığında birey serin bir hava hisseder ve de bir kibrit kokusu alır.Böylece elektriğin iletildiği de açıklanmış olunur.

►Elektrik Çarpması Deneyi;

Bu deneyde birey üretece bağlanmış su dolu bir metal kabı elinde tutmaktadır.Üreteç yüklendikçe elindeki metal kapta yüklenmektedir.Birey boştaki elinide kaba dokundurursa bir irkilme hisseder ve acı duyar.Deneyden çıkarılan sonuç ise elektrik çarpmasıdır.

►Elektriklenme Deneyi;

Bu deney 2 adet, suyu damlalar halinde akıtacak ,delikleri bulunan ve içi su dolu olan iki metal kapla yapılır.Kaplardan birisi üreteç yardımıyla etki ile elekriklendirilir ve diğer kaba yaklaştırılır.Yaklaştırıldıktan sonra her iki kürenin yüklerinin etkileşimi ile her iki metal kaptan da damlalar halinde akan su , artık duraklar ve akmamaya başlar.

►Uzaktan Elektriklenme Deneyi;

Birey elini üreteç yardımıyla yüklenmiş bir cisme yaklaştırır.Daha sonra bir kıvılcım ve gök gürültüsünü andırır küçük bir ses duyar ve acı duyar.Aynı deney ıslak bir odun çubuk ya da herhangi bir metal parçasıyla da yapılır ve yüklerin arasında bir etkileşim olduğu sonucuna varılır.

►Sürtünme İle Elektriklenme Deneyi;

Bu deneyde bir çıkrık yardımıyla döndürülen cam bir küre kullanılır.İki birey vardır ve bireylerden biri hızlı bir şekilde çıkrığı çevirirken diğer birey elini yada bir deri parçasını dönen cam küreye sürterek onu yükler ve kürenin dış kısmında yüklenmeden kaynaklı elektrik oluşur.



Girdap,fırtına vb. gibi doğa olaylarının hareketli elektrik yüklerinden dolayı oluştuğuna da değinilen Risale-i Seyyale-i Berkiyye adlı eserde bilim insanlarının yıldırımdan kurtulmak için yüksek yerlere , toprağa uzanan metal zincirler sarılı demir mızraklar diktiğide anlatılmaktadır.Yıldırımdan korunmak için kullanılan bu düzeneğe verilen ad ise siper-i saika(paratoner) dır.


Elektrikle İlgili Bazı Terimlerin Osmanlı'cası
Yahya Naci' nin Risale-i Seyyale-i Berkiyye eserinin çevirisinden edindiğimiz elektrik ile ilgili bazı kelime grupları ve anlamaları şu şekildedir.

►Şerare-i Berkiyye: Elektrik kıvılcımı

►Alet-i Berkiyye: Üreteç

►Nar-ı Hikmet, Seyyale-i Berkiyye: Elektrik

►Seyyale- Berkiyye-yi Sınaiyye: İnsan tarafından üretilen elektrik

►Seyyale-, Berkiyye-yi Tabbiye: Doğa tarafından üretilen elektrik

►Ecsam-ı Nakile-i Seyyale-i Berkiyye: İletken cisim

►Ecsam-ı Gayr-i Nakile- Seyyale-i Berkiyye: Yalıtkan cisim

►İbrak Bi'l-İhtitak: Sürtünme ile elektriklenme

[Naci63]

Bu arada Tarsus'ta cumhuriyet döneminden önce kurulmuş ve gücünü Berdan çayının bir kolundan alarak çalışan elektrik santrali bulunmaktadır. Yeri 82 evler mahallesi, eski Çukurova sanayii işletmesinin içi. Görmeye değer bir santraldir bence.