Ayırıcılar, orta ve yüksek gerilim sistemlerinde devre yüksüz iken açma kapama işlemi yapabilen ve açık konumda gözle görülebilen bir ayırma aralığı oluşturan şalt cihazlarıdır. Uygulamada seksiyoner olarak da bilinir. Son zamanlarda bu ifade kullanılmayarak sadece ayırıcı denilmektedir.

Ayırıcılar tesis bölümlerini birbirinden ayırıp bakım ve kontrol işlerinin güvenli bir şekilde yapılmasını sağlar. Ayrıca birden fazla ana bara bulunan sistemlerin açma ve kapama manevralarının hazırlanmasında ve birbirine bağlanmalarında kullanılır.

Ayırıcılar ile devreden akım geçerken yani devre yüklü iken açma kapama işlemi yapılmaz. Eğer yapılırsa ayırıcı ve ayırıcıyı açıp kapatan kişi zarar görür.

Ayırıcı Üretim Standartları
Ayırıcılar, topraklayıcılar ve kısa devre topraklayıcıları, 1 kV'un üzerindeki şalt cihazlarını kapsamına alan TSE 565, VDE 670 Bölüm 2 ve IEC 129'a uygun olarak imal standartlaştırılmış değerlerde olmalıdır.

Topraklayıcılar, devrelerinde kullanılan ayırıcıların kısa devre darbe ve termik akım değerlerinde olmalıdır. Kısa devre topraklayıcılarının kısa devre üzerine kapama kapasiteleri IEC 129 Bölüm 64'e göre testlerden geçmelidir.

Ayırıcıların anma akımları TSE 565 ve DIN 40003'te standartlaştırılmış değerlerde, bara bağlantıları DIN 46206'ya göre tasarlanmalıdır.



Tablo 1: Ayırıcı ve İzolatörlerin Üretim Standartları

Ayırıcıların Yapısı ve Bölümleri
Genel olarak bir ayırıcı; şasi, mesnet izolatörleri, sabit kontaklar, hareketli kontaklar, mekanik düzen, kilit tertibatı ve yaylardan oluşur.



Şekil 1: Ayırıcının Bölümleri

► Şasi

İzolatörler ve açma kapama mekanizmasının monte edildiği köşebent veya profilden yapılan aksamdır. Ayırıcı şasileri genellikle daldırma galvanizli veya elektrostatik toz boyalı olarak imal edilir.


► Mesnet İzolatörleri

Gerilim altında bulunan bölümden ve topraktan yalıtılmış olup, sabit ve hareketli kontakları tutturmak için kullanılan izolatörlerdir. Bunlar 6 adet olup, harici tip ayırıcılar porselenden (20- 25 mm/kV kaçak mesafeli) yapılır. Dahili tip ayırıcılar ise porselen, reçine veya epoksi reçineden imal edilir.

► Sabit Kontaklar

Her faz için 1 tane olmak üzere 3 adettir. Açma kapama sırasında hareket etmeyen kontaklardır. Bu kontaklar anma akımlarına ve kısa devre akımlarına uygun kesitte elektrolitik bakırdan imal edilir.


► Hareketli Kontaklar

Bu kontaklar da 3 adettir. Açma kapama sırasında hareket mekanizması ile hareket eder. Kapama işleminde sabit kontaklarla birleşirler ve devreyi kapatırlar. Hem hareketli hem de sabit kontaklar elektrolitik bakırdan, genellikle gümüş kaplamalı olarak yapılır.


► Mekanik Düzen

Ayırıcının çeşidine göre değişen bu düzenek hareketli kontakların açma kapama için hareketi sağlar. Bunun için kullanılan tahrik milleri 30 mm çaplı galvaniz çelik malzemeden imal edilmektedir ve pirinç döküm yataklarda hareket etmektedir. Dönme hareketinin daha kolay olması için bazı modellerde pirinç yataklar gresörlükle donatılmıştır.


► Kilit Tertibatı

Bıçaklı ayırıcılarda, hat ayırıcısı ile toprak bıçağı arasında bulunan ve her ikisinin aynı anda açılıp kapanmasını engelleyen elektrikli veya mekanik düzeneklerdir. Her ayırıcıda yoktur, sadece hat ayırıcılarında bulunur.


► Yaylar

Elektrolitik bobinden yapılmış olan bu yaylar açma kapama işleminin hızlı yapılmasını sağlar. Bu yaylar yük ayırıcılarında ve özel tip ayırıcılarda kullanılır.



Şekil 2: Ayırıcının Tek Hat Şemasında Gösterimi

Ayırıcı Kontaklarında İyi Temasın Önemi
Ayırıcılar gerilim altında, fakat akım çekilmediği zaman kullanılabilirler. Kapalı durumda iken kısa devre akımlarının elektriksel ve mekaniksel etkilerine dayanacak şekilde tasarlanması gerekir. Eğer kontaklar iyi temas etmiyorsa bu etkilere karşı dayanıksız olurlar. Temassızlık ısınma ve ark şeklinde kendisini gösterir. Bu durum ayırıcının kısa sürede deforme olmasına sebep olur.

Aşağıdaki videoda bir ayırıcının iyi temas etmemesi halinde oluşan durumu gözlemleyebilirsiniz.

https://youtu.be/Tj2ltWsrGU4

Yük altında açma kapama yapamayan, ancak enerji akış doğrultusunda sistemin kendisinden sonra gelen kısmını gerilimsiz bırakmaya yarayan cihazlara ayırıcılar denildiğini yazı dizimizin ilk bölümünde belirtmiştik. Bu yazımızda ayırıcılar, monte edildikleri yere ve yapısal özelliklerine göre sınıflandırılacaktır.

Monte Edildikleri Yerlere Göre Ayırıcılar

► Dahili Tip Ayırıcılar

Dahili tip ayırıcılar bina içerisinde kullanılacakları yerlere göre duvar veya sac hücreler üzerine monte edilir. Ayrıca, mekanik kumanda kolu, hücre dışında yapılır. Hücrelerde enerjili kısımlar tel kafesle emniyet altına alınır. Yeni yapılan tesislerde bu ayırıcılar açıkta kullanılmamaktadır. Ayrıca bu ayırıcılar modüler hücre sistemlerinin içinde kullanılmaktadır.

► Harici Tip Ayırıcılar

Harici tip ayırıcılar, açık hava şartlarında çalışacağı göz önüne alınarak imal edilir. Kumanda mekanizması, ayakta duran bir insanın rahatça açıp kapayacağı şekilde monte edilir.



Şekil 1: Harici Tip Ayırıcılar

Yapı Özelliğine Göre Ayırıcılar

Yapı özelliğine göre ayırıcılar; bıçaklı, döner izolatörlü ve yük ayırıcıları olmak üzere üç çeşittir.

► Bıçaklı Ayırıcılar

En çok kullanılan ayırıcı çeşididir. Genellikle, orta gerilimde kullanılır. Hareketli kontakları bıçak şekline benzediğinden bu isimle anılır. Bina içine veya dışına monte edilebilir. Açma kapama işlemi yapılırken emniyetli mesafede durmak gerekir. Bıçaklı ayırıcılar; dahili tip, harici tip, toprak ayırıcısı ve sigortalı olmak üzere dört çeşit olarak üretilirler.

► Dahili Tip Bıçaklı Ayırıcılar: Bu tip ayırıcılar bina içerisinde hücrelere yerleştirilir. Kumanda kolu emniyetli mesafede hücre dışına çıkartılır. Dahili ayırıcılar 10, 15, 30, 45 kV geriliminde ve 400A, 630A, 1250A ve 1600A akımlarda kullanılır. Yapıları basit ve standart bileşenlerden oluşur. Şasi, mesnet izolatörleri, hareketli ve sabit kontakları ve kollu hareket mekanizmaları vardır. Ayırıcı bıçakları profillendirilmiş bakırdan üretilmiştir. Standart olarak nikel kaplama olup arzu edilirse gümüş kaplama olarak da imal edilebilir (1250 ve 1600 A ayırıcılarının bıçak ve sabit kontakları gümüş kaplıdır.) Ayırıcılar ilave olarak arzu edilirse alttan veya üstten topraklama şalteri ve durum yardımcı şalteri ile teçhizatlandırılır.



Şekil 2: Dahili Tip Bıçaklı Ayırıcı

Aşağıdaki tablo dahili tip bıçaklı ayırıcının kısa devre dayanıklılığı değerlerini göstermektedir. (DIN 43635)



Şekil 3: Dahili Tip Ayırıcıların Kısa Devre Dayanıklılık Değerleri

Alttan topraklı dahili tip ayırıcılarda adi tipteki gibi aynı gerilim ve akımlarda kullanılır. Tek farkları alttan çıkış uçları topraklanmıştır. Ayırıcı açıldığında toprak bıçağı kapatılarak enerjisiz hattın topraklanması sağlanmıştır.



Şekil 4: Alttan Topraklama Ünitesi

► Harici Tip Bıçaklı Ayırıcılar: Harici tip bıçaklı ayırıcılar bina dışında açıkta kullanılır (Direk üzerinde veya açık hava şalt sahalarında vb.). Bu özelliklerinden dolayı kullanılan malzemeler hava şartları dikkate alınarak ısı, nem ve rüzgâra dayanıklı olarak üretilir. Kumanda kolunun emniyetli mesafede ve ayakta duran bir kişinin açıp kapamasına imkan verecek özellikte olması gerekir.



Şekil 5: Harici Tip Ayırıcı (Topraklamalı)

Hava hatlarının bağlı olduğu ayırıcılarda, hattın enerjisi kesildikten sonra hatta bulunan elektrik yükünü (kapasitif) toprağa vermek için bıçaklı ayırıcıya bir de topraklama ayırıcısı ilâve edilir ve ikisi arasına bir kilit tertibatı konur. Böylece esas ayırıcı açılmadan topraklama ayırıcısı kapanmaz.

► Toprak Ayırıcısı: Bu ayırıcılar enerji nakil hatlarının giriş veya çıkışına kurulur. Dahili ve harici tipte olabilirler. Bunun için hattın enerjisi kesildiğinde hat üzerinde kalan elektriği toprağa boşaltması için toprak bıçağı kapatılır. Bu şekilde hatta emniyetli çalışma için ortam hazırlanmış olur. Topraklayıcılar ve kısa devre topraklayıcıları enerjisiz bırakılan tesis bölümlerinin topraklanmasında ve kısa devre yapılmasında kullanılırlar. Topraklayıcılar, kısa devre darbe akımları 12 kV'da 125 kA'e, 17,5 - 24 ve 36 kV'da 80 kA'e kadar olan ayırıcılara doğrudan doğruya monte edilebilirler. Kısa devre topraklayıcıları 12 kV'da 125 kA'e, 17,5 - 24 ve 36 kV'da 125 kA'e kadar kısa devre darbe akımlarında imal edilirler.



Şekil 6: Topraklama Ayırıcısının Tek Hat Şemasında Gösterimi

► Sigortalı Ayırıcılar: Bağlı olduğu devrelerdeki arızaları şebekeye intikal ettirmeyen aşırı akımlarda kontaklarına seri bağlı sigortasını attırmasıyla devreyi açan ayırıcı çeşididir. Atık sigortalara tel sarılmaz, yeni orijinal sigorta ile değiştirilmelidir. Harici ve dahili tipleri vardır. Sigortalı ayırıcılar aşağıdaki yerlerde kullanılırlar:


► Köy sapmalarında,
► Küçük güçlü müşteri sapmalarında,
► Direk tipi trafoların girişlerinde (400 KVA'e kadar),
► Trafo istasyonlarındaki servis trafolarının girişlerinde,
► Gerilim ve ölçü trafolarının girişlerinde,
► OG modüler hücrelerde kullanılırlar.



Şekil 7: Sigortalı Ayırıcılar


► Döner İzolatörlü Ayırıcılar

Hareketli kontaklara bağlı izolatörlere kendi ekseni etrafında istenen açılarda dönebilen ayırıcılardır. Dahili ve harici tipleri vardır. En çok harici tipleri kullanılır. Yüksek ve çok yüksek gerilim trafo merkezlerinde kullanılır. 60 - 154 - 200 - 380 ve 800 kV gerilimlerde kullanılan döner izolatör ayırıcılar iki tipte yapılır. Tek döner izolatörlü ve çift döner izolatörlü ayırıcılardır.

► Tek Döner İzolatörlü Ayırıcılar: Bu tip ayırıcıların izolatörlerinden birisi kendi ekseni etrafında dönebilecek şekilde yapılmıştır. Döner izolatörün üzerinde çıkıntılı bir kontak bulunur. Döner izolatörün kendi ekseni etrafında 9000'lik açı ile döndürülerek sabit izolatördeki girintili kontaklara kenetlenir ve ayırıcı da kapatılmış olur.

► Çift Döner İzolatörlü Ayırıcılar: Çift döner izolatörlü ayırıcılarda, ayırıcının iki izolatörü kendi ekseni etrafında 9000 döndürülerek kapatma işlemi yapılır. Daha çok kışın sert geçtiği yerlerde kontaklar üzerine biriken kar ve buzları kırarak bağlanmasını sağlar. Bu sebeple kışı sert geçen yerlerde tercih edilir.


► Yük Ayırıcıları

Kontakların pozisyonu gözle görülebilen normal yüklü devreleri açıp kapayan bazı tiplerinde kısa devre kesme özelliği olmayan bir ayırıcı çeşididir. Kesicilerden tasarruf etmek amacıyla kullanılır. Tek bara sistemlerinde tek güç ayırıcısının bulunduğu yerlerde devresine seri bağlı bir yüksek gerilim sigortası bulunur.

Yük ayırıcıları, orta gerilim şalt tesislerinde ayırıcılar ve kesiciler arasındaki büyük boşluğu doldurmak gayesiyle geliştirilen cihazlardır. Yük altında açma ve kapama yapabilmelerine karşılık (tipine bağlı olarak, anma açma gücü 6 - 25 MVA), basit ve ekonomik olduklarından geniş bir kullanım sahasına sahiptirler. Yük ayırıcılarının kullanılabileceği bir yerde yanlış bir seçimle kesici kullanmak, lüzumsuz olarak 3 - 5 kat fazla masraf gerektirir.

Yay ile çabuk açılma ve çabuk kapatılmalıdır. Açma ve kapama hızı operatörün hareketinden bağımsız ve toplam açma zamanı takriben 0,1 saniyedir. Kapamada önce ana bıçak kontaklar, daha sonra yardımcı çabuk açma kontakları devreye girer. Açmada ise önce ana bıçak kontaklar ve hemen sonra da çok kısa süre yükü üzerine alan çabuk açma kontak çubukları devreden çıkar. Çabuk açma kontak çubuklarının ucuna yüksek ısıya dayanıklı özel sert metal parça ilave edilmiştir.



Şekil 8: OG Yük Ayırıcısı

Açma sırasında, bu metal uç ile sabit kontak arasında meydana gelen ark, ark söndürme hücrelerinde söndürülür. Ark söndürme süresi takriben 20- 45 milisaniye'dir. Küçük akım değerlerinde söndürme cidar soğutma hadisesi ile olur. Daha büyük akım sahasında ise söndürme, basınç hücresinde doğan ve genişleme hücresine itilen söndürme gazı akımında olur. Her şekilde çeşitli söndürme prensiplerinin mantıklı bir kombinasyonu hakimdir.

Ark hücreleri kuru sistemdir. Herhangi bir söndürme akışkanı veya tazyikli hava kullanılmadığı için tozunu almaktan başka bir bakım gerekmez. Kumanda genellikle eldedir. Ancak istendiğinde elektromotor kumandalı olabilir. Son yıllarda SF6 gazlı ayırıcılar da kullanılmaktadır.



Şekil 9: Dahili Tip Yük Ayırıcısı

Yük ayırıcıları üç tipte yapılırlar;

►Tek şalt yayı vardır. Şalt kilitli değildir, yani otomatik açma yapamaz. Sadece operatörün isteği ile açma veya kapama yapabilir. Otomatik açmanın istenmediği, yük altındaki açma kapamalarda, yük manevralarında, ring şebekelerde, yukarıdaki büyük bir emniyet ve rahatlıkla kullanılır. Bu gibi tesislerde kısa devre veya arıza korumaları genellikle şalt tesisindeki ana kesiciler vasıtasıyla yapılır. Ancak tesisin özelliği nedeniyle yük ayırıcılarının olduğu yerde de kısa devrelere karşı koruma istenirse, şalterin alt veya üstüne sigorta ilave edilir.

► Çabuk - Kapamalı ve Çabuk - Açmalı (Otomatik açmalı) yük ayırıcısı; biri kapama, diğeri açma olmak üzere iki salt yayı vardır. Salt kilitlidir, yani otomatik açtırma yapmak mümkündür. Kapama yalnızca operatörün isteği ile mümkündür. Açma operatörün isteği ile olabileceği gibi, bir röle veya sigorta ihbarı ile otomatik de olabilir. Bir açma bobin ilavesi mümkündür.



Şekil 10: Üç Kutuplu Topraklamalı Çabuk Kapama ve Açmalı Yük Ayırıcısı

►Alttan sigortalı ilaveli yük ayırıcısı; sigortalar mekanik açtırmalı pimli tiplerdir. Sigorta attığında fırlayan pim takriben 80- 100 Newton'luk bir çarpma kuvvetine sahiptir. Böylece bir arıza halinde herhangi bir sigortasının atması neticesinde pim şalterin açtırma mekanizmasını tahrik ederek şalterin otomatik açmasını sağlar. Açma olayı sigortanın atmasından sonra olacağı için, açma anında şalterin üzerinde yalnızca normal yükü bulunacaktır. Bu tip yük ayırıcıları, bir arıza halinde sigortalarının herhangi birisinin atmasını takiben otomatik olarak devreyi açarak tesisin tek veya iki faz üzerinde kalmasını önler. Şaltere bir açtırma magneti ilave edilerek, transformatördeki termometre veya Bucholz rölesinden gelebilecek bir ihbar ile de otomatik açtırma yapmak mümkündür. Montaj şekli genellikle dikeydir. Ancak istenirse yatay ayakta veya tavana da monte edilebilir. Ancak ayarların buna göre yapılabilmesi için sipariş esnasında montaj şekli bildirilmelidir. Yatay montajda kesme gücünün %20 azalacağı düşünülmelidir.

Yük altında açma kapama yapamayan, ancak enerji akış doğrultusunda sistemin kendisinden sonra gelen kısmını gerilimsiz bırakmaya yarayan cihazlara ayırıcılar denildiğini yazı dizimizin ilk bölümünde belirtmiştik. Bu yazımızda ise ayırıcı çeşitlerini incelemeye devam edeceğiz. Ayırıcıları görevlerine göre, kumanda şekillerine göre sınıflandırma yaptıktan sonra ayırıcı etiket değerleri incelenecektir.

Görevlerine Göre Ayırıcılar
Görevlerine göre ayırıcılar; hat ayırıcısı, bara ayırıcısı, toprak ayırıcısı, by-pass ayırıcısı, transfer ayırıcısı, bara bölümleyici ayırıcılar olmak üzere çeşitlere ayrılırlar.



Şekil 1: Tek Bara Sistemindeki Ayırıcılar


► Hat Ayırıcısı

Enerji nakil hatlarının giriş veya çıkışlarında beraber kullanıldığı kesici ile hat arasına bağlanır. Beraber kullanıldığı kesici açık iken açma ve kapama yapabilen ayırıcılardır.


► Bara Ayırıcısı

Enerji nakil hatlarının baralara girişinde ve çıkışında kesici ve bara arasına bağlanır. Beraber kullanıldığı kesici açık iken açma kapama yapabilen ayırıcıdır.


► Topraklama Ayırıcısı

Enerjisi kesilmiş devre veya hatların üzerinde kalan artık birikmiş enerjiyi toprağa akıtmaya yarayan ayırıcılardır. Birlikte kullanıldığı kesici ve ayırıcı açıldıktan sonra kapatılabilir. Hatta enerji var iken kapatılamaz. Devrede enerji var iken kapatılmasını önlemek için değişik şekillerde çalışan kilit tertibatları vardır. Bu kilitleme mekanizmaları sayesinde birlikte kullanıldığı kesici ve ayırıcı kapalı iken toprak ayırıcısının kapanması engellenir. Hat ve trafo direklerinde kullanılan ayırıcılar açıldığında enerji olmayan çıkış tarafı topraklanmaktadır. Orta gerilim modüler hücre sistemlerinde bulunan ayırıcılarda kilitleme mekanizmaları sayesinde, topraklama ayırıcısı diğer ayırıcılar açık iken kapatılamaz.



Şekil 2: Topraklama Ayırıcısının Tek Hat Şemasında Gösterimi

► By-pass Ayırıcısı

Tek bara sisteminde devreden enerji çekilir iken, beraber kullanıldığı kesici kapalı iken, açıp kapatılabilen ve kesiciye paralel olarak bağlanan ayırıcılardır. Kesicinin bakıma alındığı veya arıza yaptığı durumlarda baraya enerji vermeye yarar. Kesici arızalandığında ve bakıma alındığında kesici gibi kullanılarak devreye enerji veren bir yük ayırıcısıdır.


► Transfer Ayırıcısı

Çift bara sisteminde, ana bara ile yedek barayı (transfer bara) birbirine bağlayan ayırıcılardır. Ait olduğu kesici kapalı iken açılıp kapatılan ayırıcıdır. Fiderin kesici ve ayırıcıları, arıza yaptığı veya bakıma alındığı zamanlarda, enerjinin sürekliliğini sağlamak için transfer bara üzerinden fiderin (çıkış besleme) beslenmesini sağlar.


► Bara Bölümleyici Ayırıcılar

Aynı gerilimli baraların birleştirilmesinde veya ayrılmasında kullanılan ayrıcılardır.



Şekil 3: Bara Bölümleyici Ayırıcısı

Kumanda Şekillerine Göre Ayırıcılar
Kumanda şekillerine göre ayırıcılar; elle kumandalı, mekanik kumandalı, elektrik motoru ile kumandalı ve basınçlı hava ile kumandalı olarak çeşitlere ayrılır.

► Elle Kumandalı Ayırıcılar

Emniyet mesafesi fazla olan bazı ayırıcılarda açma kapama işlemi yapılırken mekanik hareketi sağlayan kol uzaktan bir ıstaka (fiber malzemeden yapılmış, ucu kancalı uzun sopa şeklinde bir alet) ile hareket ettirilir.

► Mekanik Kumandalı Ayırıcılar

Açma kapama işlemi için hareketi sağlayan, düzenin çalışması 30 mm çapında ve 3 m boyunda galvanizli çelik malzeme yardımıyla elle yapılan ayırıcılardır. Bazılarında bu mekanik düzenek dişlilerle hareketin iletildiği bir sistemdir.


► Elektrik Motoru ile Kumandalı Ayırıcılar

Ayırıcının açma kapama işlemini yapan mekanizmanın hareketi bir elektrik motoruyla sağlanır. Elektrik motoru bir yönde çalıştırıldığında ayırıcı kapanır. Diğer yönde ayırıcı açılır. Motorlu kumandalı sistemlerde motorun hareketi özel bir dişli sistemi vasıtasıyla çıkış miline iletilir. Motor ve dişli sistemi, yardımcı kontak takımı ile birlikte dış tesirlere karşı korunmuş ve ısıtıcılı bir kutu içine yerleştirilmiştir. Kullanılan motorlar AC veya DC motor olabilir. Enerji kesilmelerinde elle kumanda edilebilir.



Şekil 4: Ayırıcı Kumanda Motoru

► Basınçlı Hava ile Kumandalı Ayırıcılar

Ayırıcının açma kapama işlemini yapan mekanik düzenek (pnomatik) bir sistemle hareket ettirilir. Bu sistemin düz çalışmasıyla ayırıcı kapanır. Ters çalışmasıyla ayırıcı açılır.

Ayırıcı Etiket Değerleri
Bir ayırıcının etiketinde genelde bulunması gereken bilgiler şunlardır:

► Tip: İmalatçının standartlarına göre belli harf veya rakamlardan oluşur. Ayrıca ayırıcının cinsini ve yapısını belirler.

► Nominal gerilim (Un) : Ayırıcının devamlı çalışabileceği maksimum gerilim değeridir.

► Nominal akım (In): Ayırıcının kontakları üzerinden sürekli olarak geçirebileceğimiz, akım değeridir.

► Kısa devre akımı (Ik): Ayırıcının belli zaman aralıkları için verilen maksimum kısa devre akımın değerleridir.

► Dinamik kuvvetler akımı: Ayırıcının dinamik kuvvetlere maruz kalabileceği değerdir.

► Maksimum işletme gerilimi: Ayırıcının kısa bir süre için çalışabileceği maksimum gerilim değeridir.

► Firma ismi, üretim seri no, imalat yılı: Dahili ve harici tip ayırıcıların özelliklerini belirlemek için bazı değerlerin bilinmesi gerekir. Bunlar anma gerilimi, anma akımı, anma kısa devre akımı, kullanma yeri ve tipidir. Ayırıcıların isimleri, özelliklerini belirten harfler ve rakamlar ile anılır. Bu isimlerde bulunan harfler ve rakamlar şunlardır.



Tablo 1: Ayırıcı Özellikleri (Harf ve Rakamlar)

Örneğin TADS 12/ 20 isimli ayırıcının özellikleri:

T- Trifaze, A- Ayırıcı, D- Dahili, S- Sigortalı 12- 1250 A, 20- 20 kV

Ayırıcı Açma-Kapama İşlemi Nasıl Yapılır?
Ayırıcılar ile devreden akım geçerken, yani devrede yük var iken açma kapama işlemi yapılmaz. Eğer yapılırsa ayırıcı ve ayırıcıyı açıp kapatan kişi zarar görür. Bu sebeple açma kapama işlemi yapılırken ilk önce ayırıcı açılıp kapatılmaz. Kesici veya ayırıcılar ile yapılan işlemler manevra olarak tanımlanır.

Açma kapama işlemi yapılırken şu işlem sırası takip edilir;

► İlk önce kesici açılır.
► Daha sonra kesicinin giriş ve çıkışındaki ayırıcılar açılır.
► Kapatılırken bu işlemin tersi olarak ilk önce ayırıcılar kapatılır.
► Daha sonra kesici kapatılarak devreye enerji verilir.
► Kesici yoksa alıcıların yükü devreden çıkarılır, sonra ayırıcı açılır.



Şekil 1: Ayırıcılar ile devreden akım geçerken, yani devrede yük var iken açma kapama işlemi yapılmaz. Eğer yapılırsa ayırıcı ve ayırıcıyı açıp kapatan kişi zarar görür.

Ayırıcı Açma-Kapama İşlemi Sırasında Nelere Dikkat Edilmelidir?
► Kesicinin açık veya kapalı pozisyonu, güvenli bir konum göstergesi ile tanımlanabilmelidir.

► Kesici mekanizması üzerindeki açık ya da kapalı konum bilgisinin, yardımcı devre ile beslenen ışıklı (açık veya kapalı) konum bilgisi ile eşleştiği kontrol edilmelidir.

► Ancak, kesicinin her üç küvetinin içindeki hareketli kontakların, itici mekanizma ile tahrik edildiği ve konum bilgisinin en azından bir faz için doğru olmayabileceği unutulmamalıdır.

► Hava yalıtımlı metal muhafazalı yüksek gerilim hücrelerinde de kullanılan bazı tip ayırıcılar dahil, klasik yöntemle tesis edilen (eski tesislerde) kullanılan ayırıcılar, açıldıklarında enerji devresini minimum mesafede güvenli bir biçimde ayırdığı kontrol edilmelidir.

► Ayırıcının güvenli ayırma mesafesinin tesis edilen mekanik kumanda düzeni ile ilgili olacağı unutulmamalı, kumanda kolunun açık konuma gelmiş ve ayırıcı bıçaklarının güvenli mesafede uzaklaşmış olduğu gözle kontrol edilmelidir.

► Hava yalıtımlı metal muhafazalı yüksek gerilim hücrelerinde de kullanılan bazı tip ayırıcılar dahil, klasik yöntemle tesis edilen ve kullanılan ayırıcılar, açıldıklarında enerji devresini minimum mesafede güvenli bir biçimde ayırdığı kontrol edilmelidir.

► Ayırıcının güvenli ayırma mesafesinin tesis edilen mekanik kumanda düzeni, ayırıcı iticilerinin sağlam ve normal çalışabilmeleri ile olanaklı olacağı unutulmamalıdır. Kumanda kolunun açık konuma gelmiş ve ayırıcı bıçaklarının tamamının güvenli mesafede uzaklaşmış olduğu gözle kontrol edilmelidir. MMMH'de (Metal Muhafazalı Modüler Hücre) bulunan ayırıcı konumlarının gözle izlenmesi mümkün olmadığından, sağlamlığı kontrol edilen kapasitif LED gösterge ile enerjinin üç fazda da olmadığı kontrol edilmelidir.



Şekil 2: Ayırıcılar açıldıklarında enerji devresini minimum mesafede güvenli bir biçimde ayırdığı kontrol edilmelidir.

► Tesise enerji verebilecek her kaynaktan gelen irtibatı gözle görünür şekilde ayrılmalıdır.

► Kesici ve ayırıcıları açık konumda kilitlemek suretiyle, tesisin yeniden enerjilenmesi riskine yol açabilecek sonuçların ortadan kaldırılması hedefine yönelik olarak alınacak önlemler ardışık olarak yapılmalıdır.

► Enerji girişi bölümündeki ayırıcı topraklı ise topraklama bıçaklarının toprak çenelerine iyice sabitlendiğinin görülmesi gerekir.

Ayırıcı Kullanımı Sırasına Nelere Dikkat Edilmelidir?
Çalışma yapılacak bölüm ve çalışma yapılacak bölüm sonunda topraklama tertibatı kullanarak önce toprak, sonra topraklanacak nokta irtibatının sıra ile yapılması gerekir. Enerji giriş yönünde girişin kısa devre tertibatı kullanılarak kısa devre edilmelidir. Ayrıca tesis MMMH'lerden (Metal Muhafazalı Modüler Hücre) oluşuyorsa ve yüksek gerilim branşman direği varsa ayırıcı açılarak topraklanmalı ve MMMH (Metal Muhafazalı Modüler Hücre) giriş hücresi toprak ayırıcısı kapatılmalıdır.

Açılan ayırıcıların kumanda tertibatları kilitlenmelidir. Tesise ait güç transformatörü varsa alçak gerilim panosundaki ana şalter açık konuma getirilmelidir. Alçak gerilim panosunda devrede olan şalterlerin kayıt altına alınarak açılması gerekir. Metal muhafazalı modüler tipli giriş hücresine ait topraklama ayırıcısı, enerjili ring kablo girişinde üç faz+toprak kısa devresi yaratacağından asla kapatılmaz. Bu durumda gerekli izolasyon işlemi enerji girişi olabilecek noktalardaki ayırıcıların açılması ve çalışılacak bölümü enerjilendiren hücredeki toprak ayırıcısının kapatılması ile sağlanmalıdır.



Şekil 3: Açılan ayırıcıların kumanda tertibatları kilitlenmelidir. Tesise ait güç transformatörü varsa alçak gerilim panosundaki ana şalter açık konuma getirilmelidir.

Tesise Enerji Verilmesi ve Devreye Alınma İşlemi
Tekrar servise alınacak olan enerjisiz tesiste en son yapılan işlem sırasından bağlanarak;

► Çalışma yapılan ve çalışma sırasında girilen tesis bölümlerinde izole işleminde konulan tüm uyarı levhaları ve fiziki engeller kaldırılmalıdır.

► Çalışma bölgesini içine alan her yöndeki mahalli topraklama tertibatı alınmalıdır.



Şekil 4: Ayırıcı ve kesicisi açılan tesise tekrar enerji verilirken belirli adımlar sırasıyla izlenerek tesise enerji verilme işlemi yapılmalıdır.


Kesicinin tekrar kontrol edilerek açık konumda olduğunun görülmesi ile;

► Çalışan tüm personel toplanıp sayım yapılmalıdır.

► Enerji verilecek bölgede herkesin duyacağı bir şekilde "ENERJİ VERİLİYOR!" uyarısı yapılmalı ve tesise enerji verilmelidir.

► Her ayırıcı kapatıldığında; hareketli kontaklarının sabit kontaklara tam olarak oturduğundan emin olunmalıdır.

► Tesis giriş ayırıcısı kapatılarak baralara gerilim uygulanmalıdır.

► Kesici kapatılarak tesise enerji verilmelidir.

► Yüksek gerilim giriş bölümündeki ölçü aletinden üç fazın normal olduğunun kontrol edilmelidir.

► Alçak gerilim panosu şalterleri normal konuma getirilerek tesisin devreye alınmalıdır.

► 0,4 kV ölçü aletlerinden üç fazın da normal olduğu görülmelidir.