Çandarlı Halil Paşayı bu kadar detaylı anlatılmamın diğer bir nedeni de,Şeyh-ül İslam olmasına rağmen yobaz olmayışıdır.
Kendinden önceki gayrımüslim bilgileri araştırmış,kendi görüş ve yorumlarıyla sentezlemiş,yaptıklarıyla Osmanlının bu kadar
uzun süre ayakta kalabilmesini sağlayan temelleri atmıştır.Bizans'ın,İon'lardan kalan alt yapısını,su kanalları,hamam,kanalizasyon
vs. Osmanlı kültürüne entegre edip Osmanlı geleneği haline gelmesini sağlamıştır.Göçebe kökenli,devamlı at üzerinde bir
milletin temizliği,doğal olarak ancak dere,göl bulduğunda olabilir,o da yazın ! Dolayısıyla,Türk'lerin temizliği yerleşik düzene
geçilmesiyle başlar.
Müslümanların çok temiz olduğunu iddia eden arkadaşların,Suudi Arabistan,Riyad veya Cidde'de herhangi bir camide cemaatle
namaz kılmalarını öneririm.Günde 5 kere yıkanan ayaklar nasıl böyle leş gibi olur,görsünler.Refahsa refah,kişi başına düşen
gelir tavan yapmış,saray gibi evlerde yaşarlar,araba galerinde Formüla arabalar satılır;öyle Ferrari,Lamborgini değil,onlar zaten
gırla,resmen F tipi arabalar (F deyince yanlış anlaşılmasın,ondan bahsetmiyorum ) Merak edip sormuştum,nerede biniyorlar
bu arabalara,aldığım cevap pist yaptırıyorlar ! Doğru ya paraysa para,her yer çöl arsa sorunu yok,yaptır pisti bin Formüla'ya,
dön dur pistte.Ama görgü yok,bilgi yok,kültür yok.Niçin,çünkü din dışında bir egitim yok.
Din,toplumların üstyapısını düzenleyen,kurumlardan biridir.Önemlidir,çünkü insanların inançla daha iyi bireyler olmasına
yardımcı olur,hepsinde mesajlar benzerdir;öldürme,çalma,ırz,namus gibi.Ancak,dini kurallarla toplumu yönetip,somut bilimler dışlanırsa
ortaya Suud örneği gibi bir ucube çıkar.Elin Avrupalısı,Amerikalısı elinde maskara olup Kabe'nin etrafına devre mülk gökdelenler dikersin.
Osmanlı bu meseleyi çok akıllıca yönetmiştir.Herkesi inancında serbest bırakıp işine bakmıştır.Şimdi % 99 Müslüman olan bu
topraklarda o zamanki oran % 60-70 geçmemiştir.Dini hükümleri Müslümanlara uygulayıp diğer dinlerin mensuplarına karışmamıştır.
Taharetlenme (mabad yıkama) meselesine gelince,Fransa başta çoğu batı Avrupa şehrinde klozetlerin yanında daha küçük bir klozet
gibi,üstünde muslukları olan,yukarı doğru su fışkırtan bir vitrifiye vardır,bu işe yarar.Adam eğitimini tam aldıysa,ekonomik sıkıntısı
yoksa,tıpkı Romalılar gibi akşam şarabını yudumlarken hayatına ne gibi konforlar katabileceğini düşünür ve yukarıda bahsedilen ''bide'' yi
tasarlar,uygular.
İmparatorlukların,devletlerin iyi ya da kötü olma gibi bir lüksü olamaz.Yapılan herşey devletin devamı içindir,Bizans'tan alınan Padişahların,
kardeşlerini öldürme geleneği gibi.Çünkü,görülmüştür ki,imparator olamayan prens,isyan çıkarır.Osmanlı geleneğinde,devlet adamları çok
iyi eğitim alır konusunda uzman olurdu.Tarih bilgileri mükemmeldi.
Bu konunun ne kadar önemli olduğuna en güzel örnek Hitler'dir.Şayet Hitler,bir onbaşı değil de Harp Akademisine gitmiş bir kurmay
subay olsaydı,önceden Napolyon'un Rusya hezimetini bilir,en azından bu savaşta o zamanın yeni teknolojisi olan dizel motorlu tanklarla
gidip,yakıtları dondurup yolda kalmazdı.Rus demiryollarının ray aralığının Avrupa standartlarından farklı olduğunu bilir,trenleri sınırda
bırakıp,ordu lojistik desteğinden yoksun kalıp,savaş uzayıp kışa sarkmaz,askerler de donmazdı.
Mevzuyu toparlarsak,bütün olay bilimde biter.Ortaçağ Fransa örneği gibi papaz yıkanmak günahtır der,pislikten veba
gibi salgın hastalıklar yayılınca Kral ağırlığını koyar papazı ikna edip ! yıkanmayı sevap sayan fetvayı alır.
Avrupa geçmişindeki yobaz bir dönemi atlattı.Darısı diğerlerinin başına.